Κατεβάστε οπωσδήποτε σε αρχείο pdf τις διαφάνειες της ομιλίας του καθηγητή για το θέμα των Νεονικοτεινοειδών φυτοφαρμάκων που έκανε στην ημερίδα "Φυτοπροστασία - Μελισσοκομία" της 18-02-2012
Παραθέτω κείμενο του καθηγητή ΑΠΘ Μελισσοκομίας-Σηροτοφίας κ. Ανδρέα Θρασυβούλου σχετικά με την νομοθεσία περί Νεονικοτεινοειδών φυτοφαρμάκων και τις επιδράσεις τους στην μελισσοκομία.
ΜΠΟΡΕΙ Η ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΝΑ
ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΣΕΙ ΤΙΣ ΜΕΛΙΣΣΕΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΙΣ;
Ανδρέας Θρασυβούλου
Εργαστήριο Μελισσοκομίας-Σηροτοφίας, Σχολή Γεωπονίας
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
thrasia@agro.auth.gr
www.beelab.gr
Φαρμακευτικά σκευάσματα τις ομάδας των νεονικοτινοειδών ενοχοποιούνται για τις μεγάλες απώλειες των μελισσών που παρατηρούνται στην χώρα μας και σ’ όλη την Ευρώπη. Οι δραστικές τους ουσίες παραμένουν στον αγρό για μεγάλο χρονικό διάστημα, απορροφούνται από τις ρίζες ή το φύλλωμα του φυτού, μεταφέρονται στο νέκταρ και στη γύρη και θανατώνουν τις μέλισσες και το γόνο τους, παρεμβαίνουν στο σύστημα επικοινωνίας και συμπεριφοράς των μελισσών και επηρεάζουν σημαντικά τις αποδόσεις τους.
Οι περισσότερες πληροφορίες αναφέρονται στα νεονικοτινοειδή ως επενδυτικά σπόρου για καλλιέργειες όπως το καλαμπόκι, η ελαιοκράμβη, ο ηλίανθος, τo σιτάρι και άλλα. Τα νεονικοτινοειδή όμως χρησιμοποιούνται και ως ψεκαστικά φυλλώματος δεκάδων άλλων καλλιεργειών. Για παράδειγμα το σκεύασμα Confidor O TEQ με δραστική ουσία το imidacloprid διατίθεται στην Ελλάδα για ψεκασμό του φυλλώματος και για ριζοποτίσματα της αχλαδιάς, πορτοκαλιάς, μανταρινιάς, λεμονιάς, γκειπ-φρουτ, καπνού, πατάτας, ροδακινιάς, ντομάτας, αγγουριού, καπνού κ.α. Το σκεύασμα Actara με δραστική ουσία το νικοτινοειδές thiamethoxam διατίθεται και χρησιμοποιείται στην χώρα μας ως ψεκαστικό φυλλώματος στις μηλιές, αχλαδιές, πορτοκαλιές, λεμονιές, μανταρινιές, βαμβακιού. Χρησιμοποιείται επίσης στα λαχανικά θερμοκηπίου και υπαίθρου όπως το αγγούρι, η ντομάτα, η μελιτζάνα, η πιπεριά, το καρπούζι, το πεπόνι, το κολοκύθι, η πατάτα καθώς επίσης σε πληθώρα καλλωπιστικών φυτών. Αυτά είναι μόνο δύο από τα πολλά φαρμακευτικά σκευάσματα που κυκλοφορούν στην ελληνική αγορά τα οποία εφαρμόζονται σε δεκάδες καλλιεργούμενα φυτά και σε αρκετές περιπτώσεις καταλήγουν σε αυτοφυή βλάστηση σχηματίζοντας ένα πραγματικό δίκτυ θανάτου για τις μέλισσες.
Οι δηλητηριάσεις των μελισσών προκάλεσαν έντονες διαμαρτυρίες των μελισσοκόμων με αποτέλεσμα την αναστολή άδειας κυκλοφορίας σκευασμάτων που περιείχαν νεονικοτινοειδή στην Γαλλία, στη Γερμανία, στη Σλοβενία και στην Ιταλία. Η αναστολή των εγκρίσεων χρήσης των νεονικοτινοειδών τεκμηριώθηκε με βάση την επικινδυνότητά τους στις μέλισσες και γενικότερα στις δυσμενείς επιδράσεις στο περιβάλλον και στηρίχθηκε σε οδηγίες και κανονισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Ευρώπη γενικότερα θεωρεί ότι η χρήση φυτοπροστατευτικών ουσιών είναι επιζήμια στη υγεία του ανθρώπου και το περιβάλλον και ζητά από κάθε κράτος μέλος με εθνικά σχέδια δράσης να περιορίσει τις δυσμενείς επιπτώσεις από τη χρήση τους. Στο άρθρο αυτό σχολιάζεται η Ευρωπαϊκή νομοθεσία βάση της οποίας θα πρέπει και εμείς ως Ελλάδα να επιδιώξουμε να περιορίσουμε τη χρήση των δηλητηρίων που αφανίζουν τις μέλισσες.
Οδηγία 2009/128/ΕΚ
Με βάση την οδηγία 2009/128/ΕΚ για την ορθολογική χρήση γεωργικών φαρμάκων τα κράτη μέλη μπορούν να εφαρμόσουν την αρχή της πρόληψης με τον περιορισμό ή την απαγόρευση της χρήσης γεωργικών φαρμάκων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις ή περιοχές, ώστε να μειωθούν οι επιπτώσεις από τη χρήση των γεωργικών φαρμάκων στην υγεία του ανθρώπου και στο περιβάλλον (άρθρο 2, παρ. 3): Σύμφωνα με το άρθρο αυτό η Ελλάδα έχει κάθε δικαίωμα ως χώρα να σταματήσει ή να περιορίσει τη χρήση των νεονικοτινοειδών τα οποία επιβαρύνουν τις καλλιέργειες, παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα στο περιβάλλον, μεταφέρονται σε μη στόχους φυτά, θανατώνουν τις μέλισσες και άλλους επικονιαστές και συμβάλουν στην υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος.
Μάλιστα η Ευρωπαϊκή Ένωση καλεί τα κράτη μέλη να θεσπίσουν Εθνικά σχέδια για τον καθορισμό ποσοτικών στόχων, μέτρων, χρονοδιαγραμμάτων και δεικτών για τη μείωση των κινδύνων και των επιπτώσεων από τη χρήση των γεωργικών φαρμάκων. Παράλληλα ενθαρρύνει προσεγγίσεις οι οποίες θα μειώσουν την εξάρτηση από τη χρήση των γεωργικών φαρμάκων (άρθρο 4, παρ.1): Τα Εθνικά σχέδια δράσης θα πρέπει να περιλαμβάνουν δείκτες κινδύνου για την παρακολούθηση της χρήσης των φυτοπροστατευτικών προϊόντων που προκαλούν ιδιαίτερη ανησυχία.
Συνεπώς, η Ελλάδα όχι μόνο μπορεί αλλά είναι υποχρεωμένη ως χώρα να καταρτίσει σχέδιο δράσης περιορισμού των επικίνδυνων φυτοφαρμάκων, να ενημερώσει την Ε.Ε και να ορίσει χρονοδιαγράμματα εφαρμογής. Είναι πολύ σημαντικό επίσης ότι για την κατάρτιση και την αναθεώρηση των Εθνικών Σχεδίων δράσης για την μείωση χρήσης των φυτοφαρμακευτικών προϊόντων θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι απόψεις των μελισσοκόμων και των φορέων τους καθώς επίσης των επιστημονικών ομάδων της χώρας και κάθε ενδιαφερομένου. Τα εθνικά σχέδια δράσης θα πρέπει να κοινοποιηθούν στην Επιτροπή μέχρι τις 14 Δεκ. 2012 και θα επανεξετάζονται τουλάχιστο κάθε 5 χρόνια.
Σημαντικό είναι επίσης το άρθρο 5 της οδηγίας 2009/128/ΕΚ βάση του οποίου το κάθε κράτος μέλος πρέπει να μεριμνήσει ώστε όλοι οι επαγγελματίες χρήστες, διανομείς και σύμβουλοι φυτοφαρμακευτικών προϊόντων να καταρτιστούν σωστά. Η κατάρτισή μεταξύ άλλων περιλαμβάνει και τους κινδύνους που ενέχει η χρησιμοποίηση των φαρμάκων στα φυτά που δεν αποτελούν στόχο, τα ωφέλιμα έντομα, την άγρια πανίδα και χλωρίδα και το περιβάλλον γενικότερα (παράρτημα Ι 3γ). Μάλιστα μέχρι τις 14/12/2013 θα πρέπει να θεσπιστούν συστήματα χορήγησης πιστοποιητικού στους χρήστες που θα αποδεικνύει την επαρκή γνώση στους κινδύνους χρήσης των προϊόντων αυτών. Ο κλάδος θα πρέπει βάση του άρθρου αυτού να ζητήσει να συμμετάσχει ενεργά στην κατάρτιση των γεωργών και να καλλιεργήσει σ’ αυτούς το σεβασμό που θα πρέπει να έχουν στη μέλισσα η οποία προσφέρει τόσα πολλά μέσω της επικονίασης στις καλλιέργειές τους. Δεν είναι τυχαίο ότι τέτοιου είδους εκπαιδεύσεις αγροτών, διοργανώνονται και πραγματοποιούνται στο εξωτερικό από φορείς που δίνουν έμφαση στην αξία των επικονιαστών. Οι μελισσοκόμοι θα πρέπει να είναι και είναι σύμμαχοι με τους αγρότες καλλιεργητές στην διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος.
Στο άρθρο 15 της οδηγίας 2009/128/ΕΚ θεσπίζονται εναρμονισμένοι δείκτες κινδύνου από τη χρήση των φυτοπροστατευτικών ουσιών. Ωστόσο, τα κράτη μέλη έχουν τη δυνατότητα να συνεχίσουν να χρησιμοποιούν υφιστάμενους εθνικούς δείκτες ή να υιοθετούν άλλους κατάλληλους δείκτες επιπλέον των εναρμονισμένων. Αυτό είναι απαραίτητο να γίνει στη χώρα μας γιατί ο τρόπος εξάσκησης της μελισσοκομίας στην Ελλάδα με την μεγάλη πυκνότητα μελισσών και τις συνεχείς μετακινήσεις διαφέρει από πολλές Ευρωπαϊκές χώρες. Επί πλέον, το επίπεδο ενημέρωσης και εκπαίδευσης των γεωργών μας στην σωστή χρήση φυτοπροστατευτικών ουσιών υπολείπεται από εκείνο του μέσου ευρωπαίου γεωργού. Άλλωστε εάν δεν καθοριστούν εθνικοί δείκτες επικινδυνότητας των νεονικοτεινοειδών ποτέ δεν θα γίνει γνωστό εάν οι ευρωπαϊκοί δείκτες εκφράζουν την πραγματικότητα στη χώρα μας.
Η συμμόρφωση των κρατών μελών με την οδηγία θα πρέπει να γίνει μέχρι τις 14 Δεκεμβρίου 2011. Συνεπώς ο χρόνος που απομένει είναι ελάχιστος και θα πρέπει να δραστηριοποιηθούν όλες οι δυνάμεις του κλάδου προς την κατεύθυνση αυτή. Να αξιοποιηθούν τα αποτελέσματα του τριετούς προγράμματος έρευνας που χρηματοδότησε το ΥΑΑΤ για τρεις συνεχείς χρονιές (2008-2010) σε έξι ερευνητικά κέντρα της χώρας. Το πρόγραμμα εκείνο περιλάμβανε μελέτη των δυσμενών επιδράσεων των γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών, των φυτοπροστατευτικών ουσιών και των ατμοσφαιρικών ρύπων στη μελισσοκομία και θα έδωσε επαρκή στοιχεία στα οποία μπορούμε να στηριχθούμε ως κλάδος για να ζητήσουμε τον περιορισμό των νεονικοτινοειδών και τον καθορισμό των δεικτών επικινδυνότητας.
Οδηγία 2003/35/ΕΚ
Η οδηγία αυτή δίνει τη δυνατότητα συμμετοχής του ενδιαφερόμενου κοινού στην κατάρτιση των Εθνικών σχεδίων δράσης και προγραμμάτων που αφορούν το περιβάλλον. Ως «ενδιαφερόμενο κοινό» νοείται ένα ή περισσότερα φυσικά ή νομικά πρόσωπα, οι ενώσεις, οι οργανώσεις ή οι ομάδες τους των οποίων το συμφέρον θίγεται, ή ενδέχεται να θιγεί ή διακυβεύεται από αποφάσεις που αφορούν διαδικασίες για το περιβάλλον. Έτσι, μεμονωμένοι μελισσοκόμοι και οι οργανώσεις τους οι οποίοι ζημιώνονται από την ευρεία χρησιμοποίηση των νεονικοτινοειδών έχουν το δικαίωμα να συμμετάσχουν ακόμα και στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων για την προστασία των μελισσών από τις δηλητηριάσεις.
Οδηγία 2010/21/ΕΕ
Σύμφωνα με την οδηγία 2010/21/ΕΕ της ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ τα νεονικοτινοειδή clothianidin, thiamethoxam, και imidacloprid επιτρέπεται να χρησιμοποιούνται ως εντομοκτόνα σε ψεκασμούς εφόσον λαμβάνονται μέτρα περιορισμού του κινδύνου δηλητηρίασης των μελισσιών. Το fipronil επιτρέπεται να χρησιμοποιείται μόνο ως επενδυτικό σπόρου. Εάν αποδειχθεί ότι τα μέτρα που λαμβάνονται για τον περιορισμό των απωλειών των μελισσών από τη χρήση των νεονικοτινοειδών ως ψεκαστικών δεν είναι επαρκή με αποτέλεσμα απώλειες στα μελίσσια, θα υπάρξει βάσιμο επιχείρημα για να ζητηθεί από τη χώρα μας η αναστολή της άδειας χρήσης τους σύμφωνα με την οδηγία 2009/128/ΕΚ.
Οδηγία 91/414 του Συμβουλίου της 15ης Ιουλίου 1991
Η οδηγία 91/414 είναι ιδιαίτερα σημαντική γιατί καθορίζει τις προϋποθέσεις έγκρισης και διάθεσης των φυτοπροστατευτικών προϊόντων. Όπως και οι προηγούμενες οδηγίες, έτσι και αυτή προβλέπει τη δυνατότητα κάθε κράτους μέλους όταν έχει βάσιμους λόγους ότι ένα προϊόν, το οποίο έχει εγκρίνει θέτει σε κίνδυνο την υγεία του ανθρώπου ή των ζώων ή το περιβάλλον, το εν λόγω κράτος μέλος μπορεί να περιορίζει ή να απαγορεύει προσωρινά τη χρήση ή την πώληση του συγκεκριμένου προϊόντος στην επικράτειά του (Άρθρο 11). Οι μέλισσες στην οδηγία αυτή χρησιμοποιούνται ως δείκτης για τις επιδράσεις των φυτοφαρμακευτικών ουσιών σε μη στόχους ασπόνδυλους οργανισμούς.
H επικινδυνότητα των φυτοφαρμακευτικών ουσιών στις μέλισσες, σύμφωνα με την οδηγία αυτή, καθορίζεται από τον παρακάτω λόγο:
Μέγιστη δόση εφαρμογής δραστικής ουσίας ανά εκτάριο σε γραμμάρια/ LD50 σε mg
Όπου LD50 είναι η συγκέντρωση της δραστικής ουσίας που απαιτείται για να θανατώσει το 50% του πληθυσμού των μελισσών. Όταν ο λόγος αυτός, ο οποίος ονομάζεται Συντελεστής κινδύνου (Σ.Κ.) στα αγγλικά Ηazard Quotient, είναι μικρότερος από 50, το σκεύασμα θεωρείται ακίνδυνο. Όταν ο Σ.Κ. ξεπεράσει το 50 το σκεύασμα θεωρείται επικίνδυνο εκτός εάν, με κατάλληλη αξιολόγηση του κινδύνου, αποδειχθεί ότι η χρήση του φυτοπροστατευτικού προϊόντος, υπό τους προτεινόμενους όρους χρήσης, δεν έχει απαράδεκτη επίπτωση στις προνύμφες των μελισσών, τη συμπεριφορά των μελισσών, την επιβίωση και ανάπτυξη του μελισσιού.
Ο Σ.Κ. των νεονικοτινοειδών όμως είναι αρκετά κάτω από το δείκτη επικινδυνότητας. Για παράδειγμα το imidaclopid έχει Σ.Κ. μόλις 1,85 και το clothianidin 4,95-20,85. Σύμφωνα με τους χαμηλούς αυτούς δείκτες τα νεονικοτινοειδή έλαβαν άδεια κυκλοφορίας και κυκλοφορούν ελεύθερα στην Ευρωπαϊκή αγορά εκτός από κάποιες χώρες όπως η Γερμανία, Σλοβενία, Γαλλία και Ιταλία οι οποίες κατάφεραν να τα περιορίσουν
Αντίθετα με την οδηγία της Ε.Ε. ο μελισσοκομικός κλάδος θα πρέπει να στηρίξει ότι ο υπολογισμός του Σ.Κ. όπως δίνεται από την οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι λανθασμένος. Είναι λανθασμένος γιατί υπολογίζει μόνο την οξεία τοξικότητα στις μέλισσες και όχι την χρόνια. Τα νεονικοτινοειδή είναι διασυστηματικά φάρμακα και είναι ιδιαίτερα σταθερά στο έδαφος. Η διάρκεια ημιζωής του imidacloprid στο έδαφος είναι 1000 ημέρες και του Clothianidin 1155 ημέρες. Έτσι, τα δηλητήρια αυτά παραμένουν στο έδαφος μέχρι την επόμενη σοδειά με την οποία θα ανανεωθούν. Ουσιαστικά παραμένουν στο έδαφος για πάντα. Πηγές των δηλητηρίων αυτών δεν είναι μόνο τα συγκεκριμένα φυτά αλλά και όλη η αυτοφυής βλάστηση η οποία θα ακολουθήσει. Από τα φυτά αυτά οι μέλισσες συλλέγουν γύρη σε συγκεντρώσεις που δεν τις θανατώνει (3-10 μg/kg) την μεταφέρουν και την αποθηκεύουν στην κυψέλη τους. Η συνεχή χρήση της δηλητηριασμένης αυτής γύρης από τις μέλισσες δημιουργεί χρόνια τοξικότητα η οποία εκφράζεται με μειωμένη ικανότητα αναζήτησης και κατανάλωσης τροφής, ελάττωση όσφρησης, αποσυντονισμό στην επικοινωνία, θανάτωση του γόνου, περιορισμού της ωοτοκίας και άλλες δυσμενείς επιπτώσεις. Οι δυσμενείς αυτές επιπτώσεις δυστυχώς δεν προσμετρούνται από το συντελεστή επικινδυνότητας της οδηγίας 91/414.
Ένα δεύτερο επιχείρημα το οποίο θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί για τον περιορισμό των νεονικοτινοειδών είναι η συνεργιστική δράση που έχουν οι φαινομενικά μικρές συγκεντρώσεις τους στη γύρη με τα χημικά σκευάσματα που χρησιμοποιεί ο μελισσοκόμος μέσα στη κυψέλη για να περιορίσει την προσβολή από βαρρόα. Η μελέτη της συνεργιστικής δράσης των νεονικοτινοειδών και των χημικών ουσιών από τις θεραπευτικές επεμβάσεις του μελισσοκόμου ασφαλώς θα μας δώσουν πολλές εξηγήσεις για τις απώλειες των μελισσών.
Επίλογος
Οι οδηγίες της ΕΕ δίνουν τη δυνατότητα στον κλάδο να αντιδράσει στις μεγάλες καταστροφές που δημιουργούνται στα μελίσσια από την ευρεία χρήση των νεονικοτονοειδών. Το Κράτος είναι υποχρεωμένο μέχρι το Δεκέμβριο του 2011 να καταρτίσει πρόγραμμα προστασίας των μελισσών από τα σκευάσματα αυτά, να καθορίσει δείκτες επικινδυνότητας και να συνεργαστεί με το μελισσοκομικό κλάδο προκειμένου να περιοριστούν οι δυσμενείς επιδράσεις από τη χρήση των νεονικοτινοειδών. Άμεσα θα πρέπει συγκληθεί συνάντηση των αρμοδίων φορέων του Υπουργείου, των εκπροσώπων των μελισσοκόμων και των ειδικών επιστημόνων, να παρουσιαστούν τα μέχρι σήμερα δεδομένα από την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στη χώρα μας, να γίνουν γνωστές οι απώλειες των μελισσών και οι δυσμενείς επιδράσεις από τη χρήση των νικοτινοειδών, η χρόνια τοξικότητα, να γίνουν προτάσεις και να τεθούν χρονοδιαγράμματα θεραπείας του προβλήματος όπως ακριβώς επιτάσσουν οι οδηγίες και οι αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ευχαριστώ τον κ. Ανδρέα Θρασυβούλου για την ευγενή παραχώρηση του υλικού.
